Dersim'in üzerinde 1937-38 yıllarında insan eliyle işlenmiş inanılmaz bir felaket kasırgası esti: Yöre halkını yok etmeye yönelik bir katliam - katliama uğrayan halkın, Zaza'ların diliyle, bir "Tertele" yaşandı. Ardından geçen 85 yıldan beri, Türkiye halklarının ve özürlüğün düşmanları bu kanlı katliamı unutturmaya çalıştılar. Ve bunun karşısındaki insanlar da, bu çabaları boşa çıkarmak için uzun yıllardan beri özverili bir mücadele veriyorlar.
27 Kasım 2022, Dersim Tertelesini insanlığın kollektif hafızasından silmek isteyenlere karşı mücadele verenler için tarihsel bir gün oldu. Dersim tertelesinden hayatta kalanlarla bilimsel sözlü tarih yöntemleri temelinde, yüksek standartlarda yapılan görüşme belgeleri, Seyit Rıza'nın katledilişinin haftasında, Shoah Vakfı'nın sözlü tarih arşivine katılarak tüm insanlık için ölümsüzleşti. Teslim töreni Berlin Dersim Kültür Derneği'nde yapıldı.
Dersim Tertelesi Sözlü Tarih Çalışmaları
Sözlü tarih çalışmaları, 2009 yılında Ermeni Soykırımı Araştırma Programı UCLA direktörü Profesör Taner Akçam'ın çok yanlı girişimleri ile başlamıştı. Bu girişimler temelinde proje, Avrupa Dersim Dernekleri Federasyonu, Clark Üniversitesi Strassler Holokost ve Soykırım Araştırmaları Merkezi, bir akademik danışmanlar komitesi ve sayısız gönüllünün özverili katkılarıyla yapılandı.
Berlin, Rüdesheim ve Dersim'de düzenlenen üç çalıştayla, görgü tanıklarının ifade kayıtlarının en yüksek standartlara göre, profesyönel bir düzeyde gerçekleşmesini sağladılar. Sözlü tarih biliminin uzmanları, görüşmeleri yapacak gönüllülere bu görüşmelerin yüksek standartlara göre yapılıp kayda alınmasının ilkeleri, teknikleri, sorulacak sorular gibi konularda eğitim verdiler. Devasa bir çalışmayla, 2010 - 2014 yılları arasında 8 ayrı ülkede yaşayan, terteleden sağ olarak kurtulmuş olan 360 civarında mağdur ile görüşmeler yapıldı. Toplam içeriği 700 saate varan bir kolleksiyon derlendi.
Avrupa Dersim Dernekleri Federasyonu'nun girişimi üzerine 2019'da Dersim Tertelesi Sözlü Tarih Projesi Komitesi kuruldu. Komite, Profesör Taner Akçam'ın akademik direktörlüğünde, ilerde tüm görüşmeleri kapsayacak bilimsel çalışmalara temel olmak üzere, 20 görüşme üzerine bir bir pilot projeyi tamamlamak üzere çalıştı. Bu görüşmeler Zazaca'dan Türkçe'ye ve İngilizce'ye çevrildi. Eş zamanlı olarak da felaketi yaşayanların görgü tanığı ifadelerinin Shoah Vakfı görsel tarih arşivine dahil edilmesi için anlaşmalar yapıldı.
USC Shoah Vakfı
USC Shoah vakfı 1994 yılında kurulmuştur. Vakfın kurucusu, Hitler barbarlığı sırasında her türlü yaşamsal tehlikeyi göğüsleyerek binden fazla Yahudiyi ölüm kamplarında, gaz odalarında yok edilmekten kurtaran bir Alman iş insanının gerçek öyküsünü anlatan "Schindler'in Listesi" filminin yöneticisi ve yapımcısı Steven Spielberg'dir. Vakıf, önceleri Yahudi soykırımından sağ kurtulanların ve tanıkların ifadeleri ile sınırlı olarak, bunları kayıt altına almak, sonsuza kadar saklamak ve bu anıları eğitim ve araştırmalarla canlı tutmak amacıyla hayata geçirilmişti.
1994'te Ruanda'da milliyetçi Hutu'lar, Fransa ve ABD’nin de desteği ile, Tutsi'lere ve ılımlı Hutu'lara karşı vahşet dolu bir soykırım uyguladılar. Satırlar ve sivriltilmiş ilkel kargılarla 100 gün içinde 800.000'in üstünde insan katledildi. Shoah Vakfı bunun üzerine faaliyetlerini dünyadaki tüm soykırım ve kitlesel katliamlara yönelik görsel tarih çalışmalarına açık olarak genişletti. Bugün Shoah Vakfı arşivi ondan fazla soykırım ve kitlesel katliamın canlı kurtulan mağdurlarına ve görgü tanıklarına ait 55.000 ifadeyi içeriyor.
Bu çalışmalardan biri de, Ermeni soykırımından canlı olarak kurtulanların ve başka görgü tanıklarının verdikleri ifadelerdi. Arşive katılan Dersim tertelesi belgeleri, kendi içinde bütünsel on ikinci kolleksiyon. Günümüzde ülkemizde ve yakın bölgemizde Süryanilere ve Ezidilere karşı uygulanmış olan soykırım ve katliamlar hakkında da sözlü tarih çalışmalarına yönelik ön hazırlıklar yapılıyor.
Belgelerin teslimi töreni
Berlin Dersim Kültür Derneğinde yapılan belge teslim töreni, Müslüm Arslan'ın müziğinin ve görsel sunuların da eşliğinde, yüksek bir duygusal atmosferde gerçekleşti.
Programın açılış konuşmalarını proje komitesi adına Dicle Akar ve Hasan Dursun yaptı. Belgelerin törensel tesliminde USC Shoah Vakfı yardımcı direktörü Dr. Kori Street, proje akademik direktörü Profesör Taner Akçam, Avrupa Dersim Dernekleri Federasyonu 2. başkanı Kemal Karabulut yer aldılar.
Konuklardan Yeşiller Partisi'nden Almanya federal hükümeti gıda ve tarım bakanı Cem Özdemir, Yeşiller Partisi'nden Berlin Kreuzberg belediye başkanı Clara Herrmann, Sosyal Demokrat Parti'den Berlin eyalet parlamentosu üyesi Sevim Aydın, Sol Parti’den Berlin eyalet parlamentosu üyesi Hakan Taş selamlama konuşmaları yaptılar. Bu bağlamda iki Berlin parlamentosu üyesi, kentte bir Dersim Tertelesi Kurbanları anıtı yapılması için uzun yıllardan beri verilen mücadeleye de işaret ettiler.
Hasan Dursun açılış konuşmasında "... Devlet binlerce masum insanı kırdırmış, binlercesini sürgüne yollamıştı. Bununla Dersim halkının dili, kültürü, inancı ve kimliğini ortadan kaldırmayı hedeflemişlerdi. Mutluyuz ki o dil, kültür, inanç ve kimlik hala yaşıyor" dedi. Seyit Rıza ve birlikte katledilenlerin gizli tutulan mezar yerlerinin açıklanmasını ve bir anıt müze açılmasını talep etti: "Açılsın ki böylesi zulümler tekrar yaşanmasın."
Profesör Taner Akçam konuşmasında projeyi oluşturmada attığı ilk adımların anılarını anlattı, "Hikâyenin gerisini biliyorsunuz. Arada ufak tefek bazı kazalar oldu, ama 2009'da başlayan hayal bugün gerçek oldu" dedi. Şunları belirtti:
"Hiçbir şey bitmedi ve aslında her şey yeni başlıyor. Önümüzdeki en büyük görev, yapılan 360 görüşmenin indekslenmesidir. İndeksleme işi bittiği zaman, Dersim katliamına ilişkin yer, şahıs, aşiret, olay, bilmek istediğiniz her şey arama motoruna girdiğiniz an karşınıza çıkacaktır. Bu yeni yolculukta federasyona ve sözlü tarih projesi komite üyelerine hepinizin destek vermesini bekliyoruz...
Türkiye insan haklarına saygı duyan demokratik bir ülke olmak istiyorsa, tarihindeki acıları hatırlamayı ve hatırlatmayı kurumsallaştırmak zorundadır. Dersim sözlü tarih projesi, bu anlamda geleceğin Türkiye'sinin güzel bir filizidir."